نقدی بر رمان ملکوت نوشته بهرام صادقی . نعمت مرادی

در: دی ۱۱, ۱۴۰۲بدون دیدگاهبازدیدها: 405

(من اغلب اندیشیده‌ام که آن دوگانگى که همیشه در حیاتم حس کرده‌ام نتیجه‌ى این وضع بوده است. یک گوشه‌ى بدنم مرا به زندگى مى‌خواند و گوشه‌ى دیگرى به مرگ. این دوگانگى را در روحم کشنده‌تر و شدیدتر حس مى‌کنم.) (این زمین بیگناه نیست و مادر گناهکاران است و گاهواره‌ى همه‌ى آتش‌ها و گلوله‌ها و خونها و شلاقها است و من او را نمى‌بخشم زیرا ریشه‌هاى درخت من از خاک سیاه او غذا مى‌گیرند و از چشمه‌هاى زهرآلود او آب مى‌نوشند و سرانجام در بستر او خواهند پوسید و من شکایت زمین را به آسمانها و به ملکوت‌ها خواهم برد.)دو بخش از تخیل در هنر توسط کوله رچ معرفی شده است. تخیل اولیه و تخیل ثانویه. تخیل اولیه را می توان عامل نیروی حیات و عامل شروع کننده ی تمام اداراک های بشر دانست. می توان گفت که تخیل اولیه در میان تمام انسان ها وجود دارد. آدمی از تخیل اولیه برای تمیز دادن و تفکیک چیزها بهره می برد. آنچه انسان از این مرحله به دست می آورد ادراک است. تخیل اولیه در انسان ها به آنها کمک می کند که به شناخت و درک اطراف خود نائل شوند. اما تخیل ثانویه که پس از تخیل اولیه در انسان های وجود دارد فاز دیگری است. دقت داشته باشید می توان گفت که تخیل ثانویه کاملا ارادی و تخیل اولیه غیر ارادی است. در تخیل ثانویه، درک و دریافتی که از مرحله ی اولیه گرفته شده است، بازسازی و نمود پیدا می کند. هنر نیز از این مرحله است که ساخته می شود. تخیل ثانویه است که خیال های مرتبط به هم را پیوند می دهد. در نتیجه ی این تخیل ارادی و ثانویه است که هنرمند به عرضه ی اثر هنری نائل می گردد. ارزش و قوی بودن یک هنر نیز به گذر از هر دو فاز تخیل وابسته است. در واقع؛ بازآفرینی آنچه است که از مرحله تخیل ثانویه بروز می دهد. بازآفرینی ای که از حقیقت گرفته شده است. بخاطر همین موضوع بسیاری از ایده های داستانی ناب از یک تخیل قوی ثانویه سرچشمه می گیرند. قدرت تخیل، یک توانایی بالقوه در نویسنده، شاعر، ونقاش ومعمار و…….است.یک توانایی ذهنی ست برای ساخت تصویرها حوادث و اتفاقاتی در ذهن، که وجود ندارند . اما به مرور زمان و با به وجود آمدن یک ایده یا طرح در ذهن شروع به شکل گیری می کنند.همه‌ی آدم ها دراین کره خاکی از سیاه پوست گرفته تا سفیدپوست و سرخ پوست توانایی تخیل دارند . در بعضی ها ممکن است این توانایی بسیار وسیع باشد وبه خلق کردن و خلاقیت بیانجامد و در بعضی ها ممکن است کمی ضعیف‌تر. تخیل یک توانایی برای شکل دادن به یک تصویر ذهنی است.بهرام صادقی بی شک یکی از تاثیر گذارترین و خلاق ترین نویسنده های ایرانی است که از قوه تخیل اش بهره جسته است و شاهکاری به اسم ملکوت را برای ادبیات داستانی ایران بجا گذاشته است. تخیل و خیالبافی دو نمونه ازعمیق ترین شالوده های حافظه و پردازش فکری صادقی در این رمان هستندکه می توان گفت تاحدودی نظیرش را در ادبیات داستانی ایران ندیده ایم. ملکوت در اصل، خود تخیل است. توانایی تصورشخصیت های است که در واقعیت وجود ندارند.اما در رمان بستری کاملا واقعی و طبیعی دارند.هرچند که کلیت رمان فضایی سورالیستی /روانشناختی و آلوده به وهم دارد وحتی تو شروع داستان می توان حس کرد که بستری دارد که به رئالیسم جادویی هم تنه می زند.دکترحاتم شخصیتی پیچیده و دوگانه دارد که اندام فیزیکی وی به دو قسمت جوان و پیر تقسیم می شود بخشی از تن اواندامی ورزیده ویتحمل جوان دارد ولی بخش دیگراو که شامل صورت او می شود کاملا پیر و شکسته است. دکترحاتم میان زمین وآسمان دست و پا میزند.او هنوز دچاراین پرسش فلسفی هست که بایدکدام ملکوت را باور کند.اوشخصیتی خداگونه دارد می خواهد خلقت وآفرینشی که در هفت روز شکل گرفته را در همان هفت روزنابودکند و نسل گناهکاربشررا از روی هستی بردارد.اوبه مردم وعده بازیافتن قوای جنسی وطول عمربیشتر را می دهد. درصورتی که هرکدام ازآن آمپول های که تزریق میکندبعد ازهفت روز باعث مرگ آنهاد می شود.دکتر حاتم عقیم است و تمام همسران خودرامی کشد. اما دکترحاتم درجایی از این رمان شکست میخورد. درجایی که شکو شخصیت زبان بریده و نوکر وفادارآقای م.ل با ساقی زن دکترحاتم وارد رابطه می شود و همین مسئله باعث می شود که دکتر حاتم میان درختان نارنج اورا به قتل برساند. نارنج نماد قوای جنسی و نارنجستان محلی برای دفن همین قوای جنسی است ودرهمان نارنجستان که نماد شهوت و شهوت خواهی است به خاک سپرده شود.ساقی زنی است که یاد آور شراب زندگی در فلسفه عرفانی و شرقی ماست.اینجاست که بهرام صادقی نگاهی عمیق به زندگی ومرگ دارد. صادقی هرفصل از رمان ملکوت را با جمله ای قصاص از قرآن یا انجیل یا تورات شروع می کند.
دراینجا متوجه می شویم که صادقی تصویرسازی ذهنی خودرا با ابعاد گوناگون برای ساخت یک شخصیت که دکترحاتم نام دارد با کلی تخیل و خیالبافی و تناقض های رفتاری درونی، حاصل تفکرات ذهنی خودش می داند واز محیطی حقیقی که در ذهن می‌تواند تمام آن شخصیت ها را به صورت حقیقی تجسم کند و دربسترکاغذ جاری سازد. این تصویرسازی ذهنی می تواند ریشه در دنیای حقیقی و ساختارهای فیزیکی و واقعی آن داشته باشد. فروید ادعا می کند که نوشتارِ خلّاقانهْ فُرمی از خیال پردازیِ علنی است . از این رو می توان بسیاری از ترس های درونی مخاطب را در حال تماشای یک فیلم ترسناک و یا خواندن یک رمان که شخصیت های شبیه به دکترحاتم و م .ل داردکه یکی از سادیسم رنج می برد و دیگری از مازوخیسم.یکی مرگ رابرای هستی و بشریت می خواهد و دیگری با قطعه قطعه کردن اجزای بدنش توسط دکتر حاتم و انداختن آنها درالکل مرگ را برای خودش می خواهد، که فی نفسه پریشان کننده اند اما برای مخاطبان در حین خوانش اثرِ نویسنده به منبع لذّت تبدیل می شوند.این مهم همان خیالبافی و تخیل خلاقانه است .م.ل شخصیتی است که فقط از او یک دست باقی مانده است که دارد با همان دست در فصل دو و سه به مرور خاطراتش می پردازد.م.ل پسرش را کشته است و تنها راه امیدش برای زیستن تخیل ومرور خاطراتی از مادرش است که به او آرامش و حتی مبارزه برای زیستن را می دهد.او تنها نوری کم رنگ از آن خاطرات را با خود حمل می کند که باعث می شود نیروهای انگیزش گرِ خیال پردازی و انتقام از دکترحاتم در مخیله اش قوی و قوی ترشوندکه درحقیقت آرزوهای تحقق نیافته هستند و هر خیال پردازی، تحقق یک آرزو و اصلاحِ واقعیتی ناخوشایند در ذهن او است.محصول این کنش و این خیالبافی ها ساخت شخصیت ها ی دوگانه است از اسم کتاب گرفته که ملکوت نام دارد تا خود شخصیت های اصلی و فرعی، ملکوت که اسم کتاب رایدک می کشدنام همسرمنشی جوان است که شخصیتی کاملا مثبت و زیبا اندیش است اما در طرف مقابل هم اسم یکی از زن های قبلی دکتر حاتم است که شخصیتی کاملا منفی دارد. این پارادوکس ها درکلیت کتاب جریان دارد،ودرهرفصل نمایان ونمایان ترمی شود. دریکی از جمله های که دکترحاتم به زبان می آوردکه می گوید کدام ملکوت را باور کنم ملکوت زمین را یا آسمان؟ کاملا مشهود است. شخصیت های شبیه دکتر حاتم و م.ل و مرد چاق و …..مبتلا به دوگانگی شخصیتی هستند از چه از لحاظ فیزیک بدنی و چه از لحاظ ذهنی،آنهااحساس می‌کنند با افکار، احساسات، خاطرات و محیط اطراف خود بیگانه و از آن‌ها جدا هستندبخاطر همین مسئله دست به جنایتی وحشتناک می زنندکه این می‌تواند بر حس هویت و شخصیت آنها برای درک از زمان وحتی محیطی که درآن قرار دارند تأثیر بگذارد. هنگامی که این دوگانگی شخصیتی برای هرکدام از شخصیت های این رمان اتفاق می‌افتد، احساس می‌کنند خارج از بدن خود قرار دارند اما درصورتیکه همه آنها درگیر همین تن هستند وبسیاری از مشکلات آنها خود تن از لحاظ آناتومی فیزیکی بدن و از لحاظ ذهنی اصالت وجودی تک تک آنهاست. واز فاصله دور اعمال، احساسات یا افکار خود را مشاهده می‌کنند. که گاهی با عذاب وجدان شخصیت م.ل مواجه می شویم و گاهی با دکتری روبرو می شویم که دوست دارد تمام بشریت ناآگاه به امور زندگی باشد.شبیه همان تابلویی که در ورودی مطب نصب کرده است وبه شکلی ترویج، نا اگاهی وناخردی و احمق بودن را می کند. اوبرای نابودی بشر قدم برمیدارد. برای نابودی خرد وفهم واگاهی ، صادقی این غیر واقعی سازی رفتار شخصیت ها را کاملا واقعی جلوه می دهد.درمتن هرشش فصل این رمان کوتاه است که مخاطب با خوانشش احساس می‌کند دنیای اطراف غیرواقعی و وحشتناک است. و انسان کاری به جز تسلیم شدن در برابر آن قدرت مطلق که دکتر حاتم است ندارد.همه چیز مختصات این دنیا ممکن است بی روح یا مه آلود به نظر برسد.اتفاقی که برای شخصیت م.ل می افتدو اورا بیشتردرگیر انتقام می کندهمین دوگانگی های رفتاری خود و اطرافیان است.اختلالی که در کارکترم.ل وجود دارد اختلالی است که از او شخصیتی دوگانه ساخته است که هویت و اصالت وجودی و بیشتر از همه در فیزیک بدنش چیزی پیش می‌آیدکه باعث می‌شود تا م .ل در مقابل واکنش‌ها، افکار، عملکرد و ادراک خود و دکترحاتم رفتار پایدار و ثابتی نداشته باشد.او از طرفی به دکترحاتم می گوید که بدنش را تکه تکه کند و در الکل بیندازد و مقابل چشمانش قراردهد و از طرفی برای انتقام گرفتن و به قتل رساندن او اتاق طبقه بالا مطب را اجاره می کند.شایدهم دل بستن به ساقی زن دکترحاتم اورا به زندگی وحشتناک و به دور از هیاهوی بیرونی امیدوارکرده است.کسی که انگار عقده ادیپ در او وجود دارد و پسرکشی را هم از اسطوره ها به ارث برده است. ازاین رو است که صادقی می فهمد که خیال محصول تخیل است، اما از واقعیت بسیار دور است. او باساختن همچنین شخصیت های به تخیلی ناب می رسدکه فصل به فصل به وسیله خیالبافی های عجیب و غریب پیرنگ رمان را شکل می دهد. شاید این مهم ترین فرق تخیل با خیال بافی باشد. تخیل کردن وساختن وبعد به وسیله خیالبافی منسجم کردن.من کاری به ای مسئله ندارم که آیا واقعا بهرام صادقی تحث تاثیربوف کورهدایت بوده است یا نه، و نقش آن دو زن که ملکوت نام دارند بر می گردد به زن لکاته و اثیری در بوف کور ویا حتی شخصیت های دیگر شبیه سورچی و وقاری پیر و باغبان مرموزی که انگار همه چیزش نمایان و درعین حال کاملا پنهان است شبیه پیرمرد خنزر پنزری بوف کورباشد.وحتی شخصیت های دیگرکه مثل مرد چاق و منشی جوان که شباهت خوبی به رجاله های بوف کور دارند.اما مسئله مهم نقش خود تخیل و خیالبافی برای داشتن یک ایده ناب و طرح پیچیده و ساخت شخصیت های دوگانه است که ملکوت را از بوف کورجدا می کند. ایده در ذهن صادقی وقتی بسط داده می‌شود و جزئیات به آن اضافه می‌شود تبدیل به طرح می‌شود.طرحی پیچیده که می توان در پایان رمان به موضوع آن رسید.موضوعی که پایه و اساس آن همان دغدغه مرگ و گناه بشریت است.گناهی که انگار از گنجه ای خاک گرفته آغازشده است وزهرهای کشنده ای دارد برای نابودی تمام بشریت.آیا همه ی این اتفاقات کاملا به شکل عقلانی در ذهن نویسنده شکل گرفته و نوشته شده یا همان تخیل ناب است که بوسیله یک زبان به نسبت ساده به نگارش درآمده است.تخیل و تعقل، این دو همواره در مقابل هم قرار گرفته اند. در غرب این موضوع همواره موضوعی مهم وچالشی بوده است وهمیشه مورد توجه قرارگرفته است. بخاطر همین موضوع است که در اکثر موارد تخیل در هنر را مفهومی در برابر تعقل قرار داده اند. در ملکوت همین ایده یا جرقه است که بوسیله تخیل ثانویه به صورت تصویرهای کاملا ناخودآگاه اما ارادی با تغییراتی تبدیل به موضوعی پیچیده و تاویل پذیر می شودکه از هرجهتی درآن تعمق کنی جواب می دهد. درپایان باید عرض کنم ملکوت یک اثر شگفت سورئالیستی است که درشروع داستان و باحلول جن در بدن آقای مودت رگه های رئالیسم جادویی دارد اما کلیت اثرسورئالیسم است که مرزهای واقعیت و خیال را درهم تنیده است.سورئالیسم پایه‌های فکری خود را بر تفکر زیگموند فروید قرار داده است واز این رو در ادبیات داستانی دریچه های مهمی را گشوده است. خودسورئالیست‌ها بر این باور بودند که رویاها و ناخودآگاه و سایر بحث‌هایی که فروید مطرح می‌کند می‌تواند دریچه‌ای به واقعی‌ترِ انسان باشد. انسانی که اسیر زنجیر عقل و منطق نیست.
توجه به رویاها،کابوس ها و احساسات لحظه‌ای، عبور از مرزهای پذیرفته شده‌ی باور و فرهنگ عامه، شگفتی آفرینی، حذف نکردن و پنهان نکردن احساسات و شکستن مرز ممکن و ناممکن، از ویژگی‌های مکتب سورئالیسم محسوب می‌شود. صادقی توانسته تمام این مرزها را در هم بشکند و جلو برود.(جن به اندازة يك كف دست بود. شبكلاه قرمز و درخشان و دراز و منگوله داري بـه سـر داشت. قبا و ردايي زراندود مليله دوزي شده به سر كرده بود و نعلين هايي ظريف و كوچولو پايش را ميپوشاند. مثل منشيان درباري قاجار بود؛ تميز و باوقار. قلمدان و طومار كوچكي در دست راست گرفته بود و بـا دسـت چـپ پسـربچة جنـي زيبـارو و سـبزخطي را كـه چشمهايي بادامي داشت تنگ در بغل ميفشرد).

ملکوت

شازده احتجاب نام رمانی ازهوشنگ گلشیری است که در اواخردهه ی چهل واوایل دهه ی پنجاه توسط انتشارات نیلوفربه زیورچاپ آراسته شد.وازآن زمان به بعد چاپ های متعدی از این رمان منتشر وترجمه شده است.چاپ دوم این رمان درسال هزاروسیصدوپنجاه چندماه بعد از انتشاررمان کریستین وکید اتفاق افتاد.شازده احتجاب یکی از خوش ساخت ترین رمان های است که تا حدودی وضعیت قاجاررا به وسیله فلاش بک های متعدد که از ساختارذهنی شازده می گذرد به تصویرمی کشد.شازده احتجاب دومین کتاب ،واولین رمان او بودکه درسال هزارسیصدوچهل هشت منتشرشد.کتاب یا مجموعه داستان اول او بنام مثل همیشه،آنطورشهرتی را برای او دست وپا نکرد.وآنطورکه باید دیده شود،دیده نشد.اما این اتفاق خوب ،دررمان شازده احتجاب افتاد واورا به عنوان یک نویسنده ی صاحب سبک ومتفاوت ازنویسنده های هم عصروماقبل او معرفی کرد.بهرام صادقی یکی از نویسندگان هم عصراوبود.ودرکنارگلشیری ،یکی دیگر از تاثیرگذارترین نویسندگان حلقه ی ادبی جنگ اصفهان به شمار می رفت.سبک این نویسنده ،در مجموعه داستان سنگر وقمقه های خالی ،تا حدود زیادی ایجاد کردن فرم بود.مخصوصا دریکی از داستان کوتاه هاش که هفده باراز اپیزود،برای روایت ساخت کلی داستانش استفاده وکارکرد می کشد.اما این اتفاق فرمی درشازده احتجاب به گونه ای دیگررقم می خورد.هرنویسنده ی خلاقی برای خلق یک اثر هنری ،ممکن است ازیک،یا چند زاویه دید دررمانش استفاده کند.درواقع می تواندابزاریا اسلحه ای خیلی مهم ،برای نویسنده محسوب بشود.اما بحث بر سر همین زاویه دیداست.هوشنگ گلشیری می داندکه اگررمان را تا انتها به وسیله ی زاویه دید دانای کل ودربرخی ازقسمت های رمان سوم شخص محدودبه ذهن ،پیش ببرد شاید،همان شیوه ی مرسوم نویسنده های کلاسیک ماقبل خودرا دارد ادامه می دهد.پس او مثل نویسنده ی هم عصرش بهرام صادقی ، به فکر ایجاد فرم ، ولحن می افتد.واین ایجاد فرم ولحن در شازده احتجاب فقط می تواند با تغیرزاویه دید،وایجادکردن راوی جدید،امکان پذیر باشد.پس نویسنده با تغیرزاویه دیدهای متعددوایجادکردن لحن در شخصیت شازده احتجاب ،مراد،فخری وفخرالنساء،به وسیله ی ایجاد کردن روایت جریا سیال ذهن وهمچنین خرده روایت های متعدد،ازکلیشه های مرسوم کلاسیک دوری می کند.گلشیری خوب می داند که اگررمان به همین شیوه ی دانایی کل ویا سوم شخص محدودبه ذهن روایت شود.یعنی اینکه مخاطب این رمان ، قدرت تصمیم گیری در متن را ندارد.وبه عنوان مخاطبی خلع سلاح شده ،به خود و رمان می اندیشد.پس حتی می توان گفت که استفاده از این شیوه ی مرسوم،یعنی قضاوت کردن راوی درباره رخدادها وسیطره داشتن برشخصیت ها ومکان ها وکنش ها،وحتی به بازی گرفتن عواطف واحساسات شخصیت های رمان ،ودرنگرش دیگرآن ، به بازی گرفتن مخاطب است.وهمچنین قدرت فکرواندیشه گرفتن از او.گلشیری خوب می داندکه مخاطب او مخاطب باهوش وتیزبینی خواهد بود.مخاطبی که جمال زاده وهدایت وچوبک را پشت سرگذاشته وحتی درحال گذارازابراهیم گلستان ،دولت آبادی، میرصادقی وغلامحسین ساعدی وبرخوردبا او وبهرام صادقی است.پس بعداز این همه تجربیات فکری ،واتفاقاتی که درشیوه های متفاوت داستان نویسی افتاده بود.وهر نویسنده ای صدای متفاوت خود را داشت وبه سوی مکتبی روانه شده بود.مخاطب دیگردنبال آن اتفاق های روایی وتجربه شده نبود.شیوه ی روایی همچون دانایی کل ،دیگرآن اهمیت وشاکله ی خود را از دست داده بود.پس نویسنده ای مثل گلشیری ،با استفاده از جریان سیال ذهن ،ازسیلان نامنظم ،وپایان ناپذیرذهن شخصیت ها ،بخصوص شاهزاده بوسیله رفت وبرگشت های ذهنی ،وفلاش بک های متعدد،وبازآفرینی خاطرات مدفون شده در هزار تو های ذهن ،دنبال ایجاد زاویه دیدی متفاوت وتکنیکی متفاوت تر ازقبل است .تک گویی های ذهنی ویا به عبارتی درونی ازشازده ،درلابه لای خرده روایت های که در ساختار کلی رمان پیش می رود.که قبل ترازگلشیری،توسط هدایت، در داستان کوتاه فردا،که روایت یک شخص سیاسی به اسم مهدی زاغی است افتاده است.حتی شیوه روایی جریان سیال ذهن دراولیسس جیمزجویس وخانم دالوی ازویرجینیا ولف ورمان خشم وهیاهو ویلیام فاکنر افتاده بود.اما برای نویسندگان ایرانی شکل تجربه ی جدیدی از روایت بود.که گلشیری درحال گذارازآن بود.خودرفت وبرگشت های زمانی درشازده احتجاب ،صرفا جریان سیال ذهن نیست .بلکه جریان سیال ذهن است که باعث ایجاد این رفت وبرگشت ها وهمچنین ساخت روایت اصلی درساختار کلی رمان می شود.درهمین روایت ،خسرو اسم اصلی شازده ،وتداعی کننده دوران کودکی شازده به شمارمی رود.پس می توان گفت درروایت جریان سیال ذهن،با تغییراسم ازخسروبه شازده وبالعکس ،زمان روایت هم تغییر می کند.سوژه ی اصلی این رمان برمی گردد به بازمانده ای ازدوران قاجاربه اسم شازده احتجاب است،که براساس اتفاقاتی که درگذشته برایش افتاده ،دچاراختلال های روحی وروانی شده است.گلشیری سعی کرده تمام تناقضات رفتاری درونی این شخصیت را،جلو چشم مخاطب نمایش دهد.آغازرمان با وضعیت نا به سامان جسمی شازده شروع می شود.مریضی که به نوعی میراث پیشینیان او به او می باشد.شاید کلیت ساخت این رمان رابطه ی مستقیم با قاب عکس روی دیواردارد.انگارشخصیت ها بیرون می آیندوروایت می شوندودوباره برمی گردند. شاید همین نکته باعث می شود که رمان ازآن حالت خطی بیرون بیاید وبه سمت رمانی شکسته حرکت کند.«با اینهمه شازده احتجاب هیچ باکش نبود.عصا وکلاهش را داد دست فخری ، گونه ی بزک کرده ی فخرالنساء رابوسید ورفت بالا.در را بست وهمانجا،توی تاریکی ، روی صندلی راحتی اش نشست.»

نقدی بر مجموعه داستان «تیله آبی» نوشته محمدرضا صفدری

روایت گمشده‌ها

نعمت مرادی منتقد ادبی

«تیله آبی» اثر محمدرضا صفدری شامل 7 داستان کوتاه است که چاپ اولش در ‌سال 1377 توسط «انتشارات زریاب» و به‌تازگی به وسیله «انتشارات ققنوس» روانه بازار کتاب شده. مجموعه داستان «تیله‌آبی» را به جرات می‌توان یکی از بهترین مجموعه داستان‌های منتشر شده بعد از انقلاب دانست. قدرت نویسنده در شناخت فضاهای بومی، جزئی‌نگری‌های اعتقادی، باورها و سنت‌هایی که با زندگی اکثر روستاییان عجین شده، از آن کتابی قابل دفاع ساخته است. مجموعه داستان تیله‌آبی شامل داستان‌های پریون، تیله آبی، دلگریخته، دیدار، دو بلدرچین، مویه و درخته نخستین است. این مجموعه بیشتر حول خانواده و عشق و افسانه‌های محلی می‌گذرد. انگار افسانه یا اسطوره، تولدی دیگر را برای نویسنده رقم می‌زند.
«افسانه در کتب لغت مترادف واژه‌های قصه و اسطوره به‌کار برده می‌شود و از لحاظ نگاه ادبی به این مقوله به سرگذشت یا رویدادی خیالی از زندگی انسان‌ها، حیوانات، پرندگان یا موجودات وهمی همچون دیو و پری و غول و اژدها اطلاق می‌شود که با رمزورازها و گاه مقاصدی اخلاقی، آموزشی توأم است که باز میان اسطوره – قصه – و افسانه تفاوت‌های وجود دارد؛ اسطوره‌ها بیشتر ریشه در باور‌ها و اندیشه‌های کهن دارند چیزی شبیه خرافات سحر و جادوگری و افسون کاری در صورتی که افسانه‌ها هیچ‌گاه مرجع ایمان و اعتقاد ملتی نیستند و صرفا زاییده خیالند و فرق میان افسانه و قصه در این است که افسانه قالبی است که تمامی ویژگی‌های لفظی قصه را داراست با این تفاوت که عناصر خیالی و امور خارق‌العاده در آن زیادتر و قوی‌تر است»
محمدرضا صفدری از افسانه‌های ایرانی بهره می‌گیرد تا بتواند به‌وسیله ساخت فضاهای فولکلوریک هم به روایت ساختگی ژرف و غنی بدهد و هم بتواند آداب و رسوم مردم خورموج و دشتی را در قالب روایت‌های تودرتو به نمایش بگذارد. او با دامنه واژگان گسترده و ترکیب‌سازی‌های بکر دست به ساخت تصویرهای زیبایی می‌زند تا مخاطب هم به القای مفهوم در متن برسد و هم از لحاظ زیباشناسی تصویر در زبان لذت ببرد.
یکی از خوش‌ساخت‌ترین داستان‌های این مجموعه خود داستان «تیله آبی» است. طرح این داستان در مورد دو شخصیت راوی و احمد است. دو پسربچه که به بازسازی خاطرات به وسیله فلاش‌بک‌هایی که در روایت زده می‌شود می‌پردازند. همه‌چیز انگار از یک بازی کودکانه شروع می‌شود و خاطراتی از ماشین‌باری و توبا و دیدن مردی عاشق‌پیشه. این داستان با ساختاری محکم و شخصیت‌پردازی فوق‌العاده و دیالوگ‌های زنده و ملموس که نشان‌دهنده توجه خاص صفدری به لحن است پیش می‌رود؛ روایتی تودرتو که این شاخصه بیشتر در رمان «ملکان عذاب» و «اسفار کاتبان» ابوتراب خسروی دیده می‌شود.
موضوع کلی داستان برمی‌گردد به توبا همسر بهزاد شاهنده که قبلا بغل دست راننده نشسته است و عازم آبادان شده در صورتی که هیچ حضوری در داستان ندارد ولی تمام موضوعیت داستان به‌وسیله خرده‌روایت‌ها شکل گرفته و به صورتی غیرمستقیم به او برمی‌گردد. گفته: «به کی به تو. احمد گفت: چراغ‌هایش سرخ شد دلم رفته بود تو چراغ‌ها، سرخ نبودها، سرخیش جوری بود که ندیده بودم.» یا در صفحه 26 گفت: «کدام شب تا یادم می‌آد این همین جاافتاده» گفت: «همون شبی که توبا بغل دست راننده‌اش نشست و رفت آبادان»
ماشین ‌باری نشانه‌ای از مدرنیسم است. محمدرضا صفدری در این داستان کوتاه تقابل بین سنت و مدرنیسم را زیبا وکاملا مهندسی شده با تمام المان هایش شبیه مهمان مامان داریوش مهرجویی درست ودقیق به تصویرمی‌کشد.
ماشین باری به‌عنوان یک اصل مدرنیسم در این داستان به‌عنوان یک پدیده به مردم روستا معرفی می‌شود و مردم روستا به‌وسیله تفکرات و ذهنیت‌های خود در مورد این ماشین باری که جلوی قهوه‌خانه است نظر می‌دهند و این روند در مورد بچه‌ها به فرم یا صورتی دیگر اتفاق می‌افتد و این خود بیانگر به‌وجود آمدن و برخورد دونسل با پدیده‌های جهان مدرنیسم است. در زیرلایه‌های این داستان انگار به صورت خیلی هوشمندانه صفدری شکاف بین نسل‌ها را بیان می‌کند. این داستان روایت گمشده‌هاست. توبای گمشده، تیله‌ای که رفت تو لجن‌های ته‌ حوض و عشق گمشده مرد. انگار همه نشانه‌هایی که صفدری در ساختار روایی و کلی داستان به کار می‌برد در گذار از یک جامعه سنتی هستند و راهی جزء پذیرفتن مدرنیسم ندارند. توبا فرار می‌کند و به آبادان می‌رود. چون هنوز در فضای روستا آن نگاه سنتی به زن و نقش او در خانواده به رسمیت شناخته نشده و حتی حقوقی متناسب با آن در جوامع عقب‌افتاده تعریف نشده است.
صفدری علاقه زیادی به روایت داستان از دیدگاه کودکان دارد و این اتفاق هم در داستان «تیله آبی» و هم در داستان «درخت نخستین» می‌افتد اما تنها ضعفی که در این دو داستان مخاطب با آن برخورد می‌کند خارج شدن لحن بچه‌هاست که گاهی آدم فکر می‌کند راوی آدم‌بزرگ و جزئی‌نگری است در صورتی که تشخیص خیلی از رنگ‌ها با این جزییات برای بچه‌ها مشکل است. اما نگاه او به سوژه‌ها و شگرد او در پرداخت داستان قابل تحسین است.
افسانه‌ها برای او تجربه زیستی درون متنی خوبی را رقم می‌زند؛ در روایت داستان «پریون» روایت مختص به چند کودک است. این کودکان در دایره و استراتژی ذهنی خود انگار خواب بچگی پدرانشان را می‌بینند. حساسیت صفدری در این داستان و ما بقی داستان‌ها را نسبت به زبان می‌توان به خوبی درک کرد. زبان به خودی خود انگار تنها اصلی است که نسبت به دیگر مولفه‌ها برتری نسبی دارد هرچند مابقی مولفه‌ها هم همزمان با داستان دارای تناسب خوبی هستند و متناسب با زبان پیش می‌روند. نگاه تیزبینانه صفدری به محیط‌زیستی و قصه‌هایی که نسل به نسل از مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌ها شنیده می‌شود شاید دستمایه ‌داستانی شبیه پریون شده باشد.
زبان داستانی صفدری زبانی است که برگرفته از ساختار ذهنی و شخصیتی اوست. او را می‌توان در زمره نویسندگانی قرار داد که زبان داستانی و فردی خود را دارد. زبان هر نویسنده سبک نوشتاری آن نویسنده را تعیین می‌کند و همین سبک‌ها باعث تفاوت آنها می‌شود. در داستان کوتاه دیدار خانه که به نوعی بازآفرینی یا یادآوری خاطره است، سبک به‌گونه‌ای خود را برجسته نشان می‌دهد. داستانی تودرتو با شخصیت‌های تودرتو و مکان‌های تودرتو؛ انگار که همه‌چیز با هم ترکیب شده است. پسربچه‌ای که به بزرگسالی رسیده اولین شخصیتی است که دیدار خانه را مرور می‌کند.
داستان‌های این مجموعه چه از لحاظ ساختاری و چه از لحاظ تکنیکی و زبانی داستان‌های برجسته و درخشانی هستند به‌جز داستان دو بلدرچین که انگار نویسنده به جای ترسیم ابهام هنری بیشتر به ساخت معما دست زده است.

نقدی از نعمت مرادی برمجموعه داستان ماه نیمروزنوشته شهریارمندنی پور

نقش تداعی در مجموعه داستان ماه نیمروزچیست؟ به اعتقاد ارسطو، اگر شیء با معلومات دیگری ارتباط داشته باشد، وجود یکی، موجب به یادآوری دیگری خواهد شد.یعنی دراصل تداعی است که موجب یادآوری تصویریا خاطره یا یک موقعیت زمانی و مکانی دربرهه ای اززمان می شود. دکترمحمدعلی محمودی می گوید با استفاده از تداعی است که می توان بین جهان عینی و جهان ذهنی شخصیتها ارتباط برقرار، و سیلان مداوم ذهن از خاطره و ذهنیتی به خاطره و ذهنیتی دیگر و از تصویری به تصویر دیگر را ترسیم و توجیه کرد. به موجب این رویکرد، از پیوند با تداعی اندیشه‌های ساده می‌توان اندیشه‌های پیچیده‌ای را ایجاد کرد. اتفاق خوبی که شهریارمندنی در این مجموعه رقم زده است.مجموعه داستان ماه نیمروزمجموعه ای ازتداعی رنگ ها و بوها وخاطرات وطعم های مختلف روایی است که با کلمه جان می گیرد وچینش می شود. تداعی درماه نیمروز باعث به خاطر آوردن وزنده کردن وزنده کردن رویدادهای گذشته در ذهن،خاطرات و سفر به هزارتو های ذهن و برگشتن به اصل انسان در دامن طبیعت است . حال این برگشت انسان چه از نوع اسطوره ای و زمانی و چه شمایل تاریخی یا حتی افسانه ای و چه از لحاظ به عینیت درآوردن وشکارلحظه ها در زمان حال است.آیا انسان به دنبال خوی وحشیانه خود درطبیعت است؟ یا به دنبال برگشتن به همان خلق وخوی باستانی وهمان کهن الگوهای رفتاری که قرن به قرن پیچیده ترشده است . ماهیت کتاب جنگ است ودرد. درد انسان ،پلنگی که دختر خردسال شکارچی را شکار و خورده است. «چرا نزدیش لامصب؟ داد می‌زند نمی‌شد… نمی‌شود. گوشت بچه‌ام توی تنش است… خون بچه‌ام تو رگ‌هاش است.درطول تاریخ از انسان های اولیه گرفته تاهمین قرن جنگ تداعی گر چیست؟ فروید می گویدتداعي ها هميشه با نگرشهاي مهم دروني ذهن مشخص مي شود كه در لحظه وقوع براي ما مشخص نيست...آیا شکارچی بایدبگذردیا یحتمل به دنبال انتقامی خونی باشد.درآن لحظه یک نبردواقعی رخ می دهدکه برای شکارچی شبیه به خواب است. خوابی که دراعماق وجودش بوی حقیقتی قابل انکار دارد.جنگ است میان طبیعت وانسان.وفلسفه عمیق مرگ اندیشی. جنگ ومرگ دومولفه مقابل هم درهستی بی کران وگذشت به عنوان بخشی ازباورانسان که پازل این مثلث را کامل میکند.مندنی پور استاد مطرح کردن همین پرسش هاست.پرسش های که ذهن مخاطب را درگیرخودش می کند.شخصیت های را می سازد که درکشمکش با خودشان قرارمی گیرند.سر دوراهی که گاهی هیچ جوابی به جز شکست ورفتن به قهقرا درآن نمی یابی.قرارگرفتن سر یک دوراهی. کشتن درست تراست یا گذشت؟ آیا درآن لحظه کنش ذهن نویسنده نسبت این رخداد بایدچگونه باشد.آیا مندنی پور به دنبال کشف آگاهانه یک تداعی آزاد که بیانگرزیست بشریت ازابتدای خلقت در دامن طبیعت بوده است. یا اینکه این رخدادبه صورت ناخوداگاه وبه شکل یک تصویر از مخیله اش گذشته است. جاییش پلنگی بودکه مزه گوشت آدمیزاد راچشیده بود و جایی دیگرش مردی که آرام جانش را ازدست داده بود.این دو مثل دو راز در تاریکی سنگ ها ازچشم پنهان بودند.شهریار مندنی پورنوشته است که ما به یاد بیاوریم آنچه را که ازیاد برده ایم. عشق وجولان عشق را درذهن پیرمردی که هنوز به عشق محتاج است وامیدوار، به سارای خیالی، پاهای پدران و مادرانمان به خوشه‌های گندم و کفشدوزها رحم نمی‌کردند. و آن پاره ابر سفید که بی رعد و برق از دور می‌آمد، یاری نمی‌کرد. به کفش‌هایشان نگاه کن سارا. خاکی و آفتابی است، با لخته‌های سبز و من جرئت نداشتم بگویم. تداعی ها درمغز بیانگرزنده کردن تصویرها و رخدادهای متفاوت است که گاه با یک زبان آرکائیک وگاه با یک زبان یا نثر شاعرانه در جانشینی و هم نشینی سطرهای درخشانی رابرای خوانش مخاطب بجا می گذارد که کلمات هم چون تیری برنده است که مغز و قلب مخاطب را نشانه می رود و دکمه ناخوداگاه خواننده رامی زند وروشن می کند.خواننده باخواندن ماه نیمروز تصاویری را می بیندکه یادآورتصاویری دیگردرناخواگاه فعال شده اوست.. تصاویری ازجنگ و مرگ،بنابراین روان بر اساس کلمات و جملات و در واقع بر اساس زبان شکل می‌گیرد.( انسان در سرزمین خودش هم بیگانه است.) این جمله را «زیگموند فروید»، واضع روانکاوی و اندیشمند شهیر اتریشی درباره‌ی ناخودآگاه گفته است. ناخوداگاه رفتار شخصیت های این مجموعه فقط به اين سبب در ذهن و خاطر يا رفتار ما متجلي مي‌شوند كه در ترجبه‌هاي پيشين ما با يكديگر پيوند يافته‌اند.رفتارپیرمردی که عاشق سارا شده است و یا شکارچی ویاحتی سقوط هواپیما وسربازی که صورتش کبودشده است یا اینکه نوزادی معصوم که مادرش راگم کرده و زن بارداری که ازلحاظ روحی داردآزارو اذیت می بیند.درناخوداگاه همه این انسان ها دردی پنهان وعمیق وجود داردکه برابر است با تنهایی و غم وانده ومهم تراز همه ترس از دست دادن که در وجود تک تک آنها تبدیل به عصیان شده است و طعم مرگ می دهد.(سارا رنگ ها چقدرتازه می شوندوقت مردن. بوها....وبوی بابونه می آیدهنوز.صدای تورنگ داردسارا.رنگ آبی ماورا بهار) مندنی پور به وسیله تداعی های گوناگون می کوشدتا به اعماق ذهن شخصیت ها رسوخ کند.تناقضات رفتاری درونی آنها را لایه روبی می کند. او دربرخی از بخش های روایت ازجریان سیال­ ذهن بهره می جویدکه به موجب آن عمق جریان ذهنی شخصیت ها که آمیزه‌ای است از ادراکات حسی و افکار آگاه و نیمه‌آگاه، خاطرات، احساسات و تداعی‌های تصادفی را به‌‌ همان صورت بیان می کند که حاص همان تداعی هاست. تداعی های که حاصل ذهنی پیچیده و چند لایه است. مندنی پور با آزاد کردن ذهن از قید نظارت ضمیر خودآگاه دست به ساخت کشف های می زند که در هزارتو های ذهن جاخوش کرده است. انسان درداستان های ماه نیمروز و رنگ آتش نیمروزی و آتش و رس چیزی جز تصوّرات وایده های حاصل از احساسهای مختلف از دنیای خشن وبی رحم ما نیست. موضوع تداعی گری بررسی همین تصوّرات مرکب دراین مجموعه داستان بوده است. با این همه، تصور مرکب الزاماً به هیچ یک از تصورهای ساده شبیه نیست.این تصورمرکب را در مه جنگل های بلوط و جایی/دره ای و حتی اگرتابوت نداشته باشد می توان حس کرد که به کیفیت محسوس و کیفیت ذهنی مخاطب هم کمک شایانی می کند.ما در یکی از داستان های مجموعه با ظهور ناگهانی سه مرد ناشناس روبه روهستیم سه مرد عجیب و غریب و مرموزکه درمیان مسافران هواپیمایی هستند و حامل مرگ سرنشینانش سه مردِ سیاه چشم و سفید چشم و ازرق چشم.آیا این سه مردبرای سرنشینان تداعی گرکدام پیام اند.اینجاست که مفاهیم در ذهن هرکدام ازمسافرها و حتی مخاطب ها به شکل های گوناگون شکل می گیرد.گاه این تداعی ها با در ذهن شکل اسطوره و گاه مواجهه با رخدادی تاریخی و یا بازافرینی خاطره ای همراه با ترس است.آیا انها با دیدن این سه شخص کدام فیلم یا کدام خاطره یا کدام مفاهیم در ذهن شان نقش می بندد.قطعیتی وجود ندارد ودرک آنها فقط وفقط از موقعیتی است که درآن سردرگم اند.این رخداد به شکل کاملا ناخوداگاهی درتصورات آنها ترسی عمیق را شکل می دهد.سقوط هواپیما برای آنها تداعی گرچیست.مندنی پور با زیرکی تمام بدون اینکه به مرگ اشاره کندهمه آنها را در موقعیت مرگ وجنگی نابرابرقرارمی دهد.انسان را درموقعیتی پوچ وبه دور ازهرگونه قطعیتی قرارمی دهد که درگیرجبریا تصادفی شده است که قضا وقدر نام دارد.یا در داستانی دیگرتصورات ازشخصیتی پیچیده و تصورات و تداعی های مرکب پیچیده ترمرد مفرغی درمه وجنگل های بلوط که شخصیتی بی نام ونشان است که هویتش را قبرستانی می سازد که درآن زهکشی می کند ورابطه مستقیم با مرگ داردکه خودقبرستان تداعی گر مرگ و مرگ اندیشی است. وبه صورت است که این مهم به این شکل خودش را بیان می کند.( هرگز سراغ قبر زنم نمی‌روم، چون نه برای او فایده‌ای دارد و نه برای من) این مونولوگ مرا یادمونولوگ های بیگانه البرکامو می اندازد و ید مونولوگ یا تک گویی های درونی شخصیت رمان گاه بی تفاوت تنهایی پرهیاهوبهومیل هرابل. لیک همچنین جرقه های درکتاب ماه نیمروز، دینامیت انفجار احساس های ما را مشتعل می سازند. آنگاه این رویدادهای مزبور می شود مجموعه احساساتی خوشایند و (عمدتا) ناخوشایند و همین مسئله حال لحظه ای ما را دگرگون می سازد. پس تداعی یک یاد و خاطره وحتی یک مونولوگ و یا دیالوگ درمجموعه داستان ماه نیمروز صرفا یک تصویر ذهنی عاری از هرگونه احساس نیست، بلکه هر یاد و خاطره ای با خود یک مولفه ی احساسی ملازم را نیز به همراه دارد. که یک یادآوری، یک احساس را در ما زنده می کند. پس بطور کلی می توان نتیجه گرفت که ما از تداعی خاطره یا اسطوره یا تاریخ وشمایل جنگ به هرصورت، به تداعی احساسی می رسیم.درداستان کوتاه ماه نیمروز باز با سه فرشته روبرو هستیم که فقط می توان آنها را در زمان مرگ دید.انگاه ماه نیمروز برای تمام شخصیت های که درمتن زیسته اندتداعی گر مرگ است که مخاطبان هم بوسیله این تداعی هاست که ذره ذره مرگ در ذهنشان جا باز می کند وهمراه با هرداستان در مجموعه، مرگ را باز آفرینی می کنند. ديد بصري نویسنده به زبان به شخصيت، حادثه، و مكان است که موجب می شودتداعی هرتصویر، به وسیله زبانی خوش ساخت که مندنی پوراستاد آن است مارا درون متن هر داستان می برد و لایه لایه از اتفاقات آن پرده می بردارد.مندنی پوراستادچینش کلمات است.کلمات نزد او به مانند توله های تربیت شده ودست آموزهستندکه هرطور نویسنده بخواهدآنهارا روی سپیدی کاغذ می رقصاند.اوبا کلمات سحروجادومی کند.

نتشار مجموعه داستان نعمت مرادی

 

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)،‌ این مجموعه داستان بعد از 10 سال جمع‌آوری در 110 صفحه و با قیمت 10 هزارتومان توسط انتشارات هشت منتشر شده است.

این مجموعه داستان از 12 داستان کوتاه پیوسته تشکیل شده است که هر کدام با سوژه‌ای مجزا می‌تواند تجربه جدیدی از خوانش داستان‌های بومی را به مخاطب القا کند. مفهوم اکثر داستان‌ها به باورها، سنت‌ها و اعتقادات مردم بومی می‌پردازد‌. شخصیت‌ها و تیپ‌ها در کنار فضاها بجز، رنگ و منش بومی، فضایی از ریالسیم جادویی و بعضی داستان‌ها فضایی سورالیستی را ترسیم می‌کند به طوری که مخاطب مرز خیال و واقعیت درهم تنیده شده و همچنان بار اسطوره‌ای نمادین داستان‌ها را در می‌یابد.
 
استفاده از کلمات بومی نقش تعین کننده‌ای در ساخت و بافت زبان دارد. احیا کردن زبان و کلمه کاری است که در داستان‌ها خود را نشان داده است. باجی شخصیت یک جن و نماد پلیدی است که در اکثر داستان‌ها حضوری پررنگ دارد. این مجموعه داستان چهارمین کتاب نعمت مرادی است و قبل از این سه مجموعه شعر به قلم وی منتشر و به بازارکتاب عرضه شد. این مجموعه داستان هم اکنون در پیشخوان کتاب فروشی‌ها قرار دارد و در نمایشگاه کتاب ازسوی غرفه نشرهشت عرضه خواهد شد.

نعمت مرادی امسال در نمایشگاه کتاب چهار کتاب دارد. او علاوه بر مجموعه داستان «باجی»، با چاپ دوم مجموعه شعر «پدر» توسط نشر مهرافرید و مجموعه شعر «مادر» و «هرسین» که چندروزی است توسط نشر مایا منتشر شده است به نمایشگاه می‌آید. دو مجموعه شعر دیگر از این شاعر و نویسنده به اسم «زن» از نشر شانی و «دختران سپیدار»  از نشر هشت نیز در انتظار مجوز هستند و ممکن است به نمایشگاه کتاب برسند.

گفتگو با نعمت مرادی به بهانه چاپ مجموعه داستان باجی .مجید مصطفوی